خوارزمی یکه تازی عاشق در قلمرو شیرین و اسرارآمیز اعداد

به گزارش نت واش، اصفهان در طول تاریخ، خیلی از آثار خوارزمی، این دانشمند و فیلسوف ایرانی، تأثیر عمیقی بر ریاضیات مغرب زمین گذاشته است. علاوه بر آشنایی غربیان با دانش جبر و مقابله که حالا به جبر شناخته می شود، او اثرگذاری مهمی هم بر دانش عددی آنان داشت، تا جایی که فن قدیمی حساب با چرتکه در غرب منسوخ و شیوه های نوین محاسبه جایگزین شد.

محمدبن موسی خوارزمی کسی نبود که تاریخِ علم جهان او را از یاد ببرد. هرچند تاریخ از زندگانی خصوصی اش کم گذاشت! به بیان دیگر، از زیست غیرعلمی خوارزمی، حتی تاریخ تولد و مرگ او، داده های دقیقی در دست نیست. از خانواده اش، علایقش، دوستی ها و روابطش یا سیما و منش و خلقیاتش در ورای شخصیت علمی او به ندرت داده ای پیدا می شود. یکی از علل این کمبود یا مبهم بودن حیات شخصی او، تقارن زمانی و هم نامی اش با شخصیت دیگری به اسم «محمدبن موسی» از خاندان معروف و دانشمند بنوموسی است که ظاهراً این تشابه اسمی به ضرر هر دو تمام شد!

به هر روی، میلاد او را در حدود ۱۶۰ هجری قمری و وفاتش را تقریبا ۲۳۲ هجری قمری حدس زده اند. اگر این اعداد را بپذیریم، باید بگوییم خوارزمی ۷۰ سال یا درست تر، احتمالا ۷۰ سال عمر کرده است. در رابطه با زادگاهش ساده ترین حدسی که می شود زد، همان خوارزم است؛ خوارزمی که به باور برخی محققان مهد و خاستگاه قوم «آریا» و «حضرت زرتشت» به شمار می آید و امروزه بخشی از آسیانه میانه است. اما در این خصوص داده های دیگری هم پیدا می شود، همچون این که قسمتی از عراق امروزی را زادگاه او دانسته اند. آن چه مسلم است، پدران و مادران محمدبن موسی زردشتی و ایرانی بودند. البته خوارزمی به گواه آثار علمی اش و مقدمه هایی که بر رساله ها و کتب خویش نوشته است و چنان که نامش عیان می کند، مسلمان بود.

همچنین عضو هیئت علمی و یکی از پژوهشگران مرکز معروف بیت الحکمه محسوب می شد که در طول قرون اولین اسلامی مهم ترین مرکز علمی به شمار می رفت. در واقع، از راه مرکز دولتی بیت الحکمه مورد حمایت چند تن از خلفای عباسی قرار داشت که از بینشان نامِ «مأمون» با عنایت به روابطش با حضرت رضا(ع) برایمان نامی آشناتر است. خوارزمی در همین مرکز شکوفا شد. در طول تاریخ علم و دانایی همواره این گونه بوده، تشویق معنوی و مادی سیاستمداران یا دوستداران معرفت یکی از طریق های پیشرفت محسوب می شده که خوارزمی هم از این فرصت به خوبی استفاده نمود.

خوارزمی؛ رام کننده عددهای چموش و معادلات دشوار

خوارزمی همه چیزدان بود. دانشمندی تام و کامل بود که به رسم نوابغ روزگارش در اکثر علوم و دانش ها تخصص یافت. اما بیشتر از همه ریاضی دان بود! سرش درد می کرد برای یکه تازی در قلمرو حساب و کتاب، به جهت اینکه ساعت ها یک گوشه بیت الحکمه بنشیند و رموز جهان اعداد را کشف کند و با معادلات غامض سرشاخ شود و در نهایت همه را رام خود کند، به زانو درآورد و به همه بگوید که شایستگی پدری دانش جبر را دارد؛ خوارزمی «پدر جبر» است.

این دانشور تاریخ ایرانمان سه کتاب در ریاضیات نوشت که برخی مورخان علم به اشتباه دو اثر «الجمع و التفریق» و «حساب العدد الهندی» او را یکی و وی را صاحب دو رساله در ریاضی پنداشته اند. در حالیکه «الجمع و التفریق»، «الجبر و المقابله» و «حساب العدد الهندی» سه کتاب و اثر مجزا هستند. یکی از اساسی ترین دستاوردهای خوارزمی در مطالعاتش این بود که به دانش جبر استقلال بخشید. او مخصوصاً با کتاب «الجبر و المقابله» که از ابعاد مختلف، یعنی انتخاب عنوان، پرداختن به عناصر و موضوعات مستقل، روش های حلّی و سر انجام برهان ها و زمینه های کاربردی ممتاز بود، به آن مهم دست یافت.

دقت و ظرافت محاسبات خوارزمی مشهور بود و مخصوصاً عرضه و حل معادلات شش گانه با نمادهای جبری جدید که به معادلات خوارزمی هم شهره اند، دارای اهمیت بسیار است. واکاوی چهار عنصر مهمِ «توصیف، عملیات، الگوریتم، اثبات» در دانش جبر اقدامی برجسته به شمار می رفت که پیشتر کسی به آن دست نیافته بود و همان گونه که مشهور است «الگوریسمی» در ریاضی امروز، ترجمه و تغییر و تحریفی از «الخوارزمی» است که به دست غربیان انجام شد.

گِراردو کِرمونائی یکی از اولین مترجمان اهل اسپانیا بود که اروپاییان را از راه ترجمه «الجبر و المقابله» با خوارزمی آشنا کرد. امروزه، دو نسخه از این ترجمه وی در جهان وجود دارد که یکی در کتابخانه فلورانس ایتالیا و دیگری در کتابخانه واتیکان حفظ می شود. این ترجمه به زبان لاتینی و احتمالا در سال ۱۱۵۰ میلادی صورت گرفته است.

کتاب یاد شده و دیگر آثار ترجمه شده از خوارزمی تأثیر عمیقی بر ریاضیات مغرب زمین گذاشت. به جز آشنایی آنان با دانش جبر و مقابله که حالا به جبر تنها شناخته می شود، اثرگذاری مهمی هم بر دانش عددی غربیان داشت. تا جایی که فن قدیمی حساب با چرتکه در غرب منسوخ و شیوه های نوین محاسبه جایگزین شد. فیبوناتچی نامدار، دانشور ایتالیایی قرن یازدهم میلادی، که نام کاملش لئوناردو پیزایی است، در جایگاه اولین ریاضی دان غرب، به معنای راستینش شناخته می شود. او یکی از خوانندگان جدی آثار خوارزمی به زبان لاتین بود.

جبر و دیگر دانش های ریاضی که به تلاش خوارزمی متحول شده بود، بر جنبه های مختلفی از زیست روزمره مردم، چه در شرق و چه در غرب تاثیر داشت. آسان شدن تقسیم میراث و اجرای وصیت یکی از آنها بود. همینطور به کاربستن برخی احکام دینی، کمک به تجارت و معاملات متعدد اقتصادی، حفر قنات و محاسبات در ارتباط با آن، کمک به علم مهندسی همچون آنها به شمار می رفت.

خوارزمی و سفرهایش به ماه!

برجستگی و تشخص علمی خوارزمی برای دانشوران اهلش عیان است؛ همین مساله سبب شده تا در طول تاریخ، نهادهای مختلف از نام وی برای نامگذاری اماکن و رویدادهای متعدد استفاده نمایند. در ایران و دیگر نقاط دنیا کم نیستند دانشگاه ها، مراکز تحقیقاتی یا میدان هایی که نام او را به خود گرفته اند. برای نمونه، ناسا یا «سازمان ملی هوانوردی و فضایی آمریکا» در سال ۱۹۷۳ میلادی مجموعه ای از «دهانه های برخوردی اقماری» را به اسم خوارزمی نامید. بعد از ناسا، «اتحادیه بین المللی اخترشناسی» هم یک «فرورفتگی» یا «دریاچال» را به نام دو دانشمند ایرانی و آمریکایی «الخوارزمی ـ کینگ» گذاشت.

خوارزمی، دانشمند دنیای شیرین و مرموز ریاضیات که بدون شک شیرینی این عالم را او بهتر از هرکسی چشیده و رازهایش را شایسته تر از هرکس دیگری پدیدار کرده، تنها دانشمندی به شمار می آید که نام او دو بار بر ناهمواری های ماه گذاشته شده است. چند دانشمند دیگر امکان دارد در ایران زمین چشم به جهان بگشایند، در همین سرزمین درس بخوانند و ببالند و بعد در خاک زادگاهشان به خواب ابدی روند و به اندازه کسی چون محمدبن موسی خوارزمی جهان را میخکوب اعتبار خویش کنند؟ در کجای تاریخ به سر می بردیم و الان در کجای تاریخ قدم می زنیم؟ از امروز تا هزاران سال بعد میتوان منتظر ماند، به تماشا نشست و خیال پردازی کرد.

مراجع:

ـ جبار، احمد و حمیدرضا گیاهی یزدی (۱۳۹۰)، دانشنامه جهان اسلام؛ مدخل «خوارزمی، محمدبن موسی»، زیرنظر غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی.

ـ خوارزمی (۱۳۶۲)، «جبر و مقابله»، ترجمه حسین خدیو جم، تهران: کمیسیون ملی تربیتی، علمی و فرهنگی ملل متحد «یونسکو» در ایران.

ـ کنعانی، ناصر (۱۳۹۶)، «محمدبن موسی خوارزمی؛ بنیان گذار جبر در جهان»، تهران: دانشگاه خوارزمی.

1402/10/26

13:23:27

5.0 / 5

308

تگهای خبر: دولت , سفر , هوا

این پست نت واش را می پسندید؟

(1)

(0)

تازه ترین مطالب مرتبط

نظرات بینندگان در مورد این مطلب نت واش

نظر شما در مورد این مطلب

نام:

ایمیل:

نظر:

سوال:

= ۲ بعلاوه ۵